AI zal grote impact hebben op de manier waarop we voortaan visuele informatie vastleggen, creëren en interpreteren. Růženka Bisecker Vacca (1970, Amsterdam) bespreekt elke maand een onderwerp. Ze is conceptueel kunstenaar, opgeleid op de Gerrit Rietveld Academie en het Sandberg Instituut.
Welke werkelijkheid is waar?
In de gezellige huiskamer van mijn grootouders hing een schilderij van een dansend paar aan de muur. Het was in mijn ogen het mooiste schilderij ter wereld. Verderop hing er een onooglijk tekeningetje in een lijstje, maar die verliefde dansers trokken mij meer aan dan wat hoekige, grijze potloodkrabbels. Toen mijn oma in 2003 stierf, erfde ik ‘het schilderij’. Ik was gelukkig, en had het gevoel dat ik de ziel van mijn lieve oma mee naar huis mocht nemen.
Ik ontdekte wel iets onverwachts toen ik het werk van de muur haalde… het was tot mijn grote verbazing geen echt schilderij, maar een goedkope, vlekkerige replica! Gewoon, een foto van een schilderij op een armoedige plank geplakt! Het deed voor mij gelukkig niets af aan de waarde, ik kijk er nog dagelijks naar, met een glimlach. Terwijl ik die dag met grote zorg mijn ‘schilderij’ inpakte, griste mijn oom het tekeningetje van de muur en bracht het als de wiedeweerga naar een taxateur. Het bleek een echte Isaac Israëls te zijn, met een waarde destijds van 12.000 euro. Zonder een woord van overleg met de overige erfgenamen liet hij de tekening stilletjes van het toneel verdwijnen en het is nooit meer teruggezien. Die dag leerde ik dat ‘echt’ voor sommige mensen meer waard is dan ‘nep’. Nu we het toch over echt en nep hebben, diezelfde Isaac Israëls was een tijdgenoot van collega-schilder George Breitner. Breitner wordt tegenwoordig bewonderd om zijn gebruik van fotografie als basis van zijn schilderijen, maar dat was in de negentiende eeuw een heel ander verhaal. Al snel na haar introductie ontstond er een complexe relatie tussen de fotografie en de schilderkunst.
Fotografie werd aanvankelijk door veel kunstenaars beschouwd als een bedreiging voor de schilderkunst – hun broodwinning. Er rustte dan ook een taboe op het gebruik van fotografie in de kunst en het werd vaak als zwaktebod gezien. Veel schilders waren dan ook terughoudend om toe te geven dat ze foto’s gebruikten als hulpmiddel voor hun werk. Iemand kon dus kennelijk niet écht schilderen als hij een foto nodig had om tot iets te komen. Bovendien had een foto geen ziel, want het was een chemisch procedé. En het ging al snel van kwaad tot erger, want met de komst van de Kodak-camera (“You Press the Button – We Do the Rest”) kon plotseling iedereen fotograferen.
Het romantische idee van de ploeterende, radeloze kunstenaar die ternauwernood en tegen de klippen op zijn werk maakte, was hardnekkig; veel mensen wilden geen afstand doen van dit vertrouwde bloed, zweet en tranen-verhaal. Voor de nieuwerwetse fotografie hoefde immers niemand te zwoegen, het resultaat was binnen een paar minuten zichtbaar, er kwam geen sliertje talent aan te pas, je hoefde alleen maar een knopje in te drukken, nou, dat kon je kleine zusje ook. Om al die redenen kon een foto nooit echte kunst zijn…
Jazeker, die bezwaren klinken bekend, de oplettende lezer zal ze herkennen uit de vele commentaren op de hedendaagse AI-beelden: geen ziel, geen talent, snel klaar, iedereen kan het, dus geen kunst (aan). Het lijkt wel iets van alle tijden te zijn, dat hevige verzet tegen innovatie in de kunst. De voortdurende zoektocht van mensen naar wat als ‘echt’ wordt beschouwd en het verlangen naar een afbeelding die niet alleen zo nauwkeurig mogelijk de realiteit weerspiegelt, maar tegelijkertijd ook écht is, kent een lange geschiedenis.
De in 400 voor Christus in China voor het eerst opgedoken camera obscura werd al eeuwen voor de uitvinding van de fotografie gebruikt. Het gaf schilders de mogelijkheid om de wereld om hen heen zó gedetailleerd vast te leggen, dat het de illusie van echtheid opriep. Kunstschilders als Rembrandt en Caravaggio zetten de magie van pinholeprojectie dankbaar in. Ook Leonardo da Vinci was betoverd door de magie van de donkere box. Was het gebruik ervan door schilders bedrog? Ze hadden die prachtige perspectieven niet op eigen kracht gemaakt.
Het leek allemaal wel ‘echt’, maar was het dat wel? Het thema echt of niet laait de afgelopen maanden op in fotografische kringen. Ik hoorde laatst iemand zeggen: “Trek de stekker maar uit dat hele Artificial Intelligence, want we hebben niks aan al die zielloze, gefabriceerde beelden.” Kennelijk is voor die mensen ‘een ziel’ iets dat nauw samenhangt met ‘echtheid’. Maar hey… waar staat dat eigenlijk, dat kunst ECHT moet zijn? Wie bepaalt dat? Als we het even in breder perspectief bekijken, zien we dat de grenzen tussen echt of niet al worden verkend en overschreden sinds de allereerste grottekeningen.
Elke discipline in de kunst kent voorbeelden van ‘onechte’ voorstellingen. Denk aan de reusachtige Egyptische beelden; in het echt waren farao’s 1 meter 60, niet 11 meter hoog. Nep! Van Gogh dan, met die groene vlekken in het gezicht? Ook fotografen hebben sinds het prille begin gespeeld met de werkelijkheid. Double exposure leende zich voor bizarre beelden en vertroebelde de grens tussen echt en nep. De realiteit levert ook beelden op, waarbij je je ogen niet kunt geloven.
Het fascineert me hoe intens er wordt gereageerd op AI-fotografie. Al die weerzin tegen het feit dat AI miljarden bestaande beelden zonder toestemming absorbeert…maar eerlijk is eerlijk: dat is toch exact wat iedereen ter wereld doet? Nieuw werk ontstaat nooit in een vacuüm. Niemand groeit op in een witte kamer zonder ramen, zonder deuren, zonder geluiden, zonder visuele info. Elk werk dat ontstaat is dus per definitie het product van alles dat eraan vooraf is gegaan. Onze hersenen zijn ook zelflerend, we analyseren, verwerken, ontdekken patronen en vullen dagelijks onze peilloos diepe beeldbron.
Je kunt dus ook zo naar AI-beelden kijken: juist omdát ze worden onttrokken aan de visuele erfenis van de hele mensheid, zijn ze van onschatbare artistieke waarde. Juist omdát de collectieve bezieling van schilders, tekenaars, fotografen, ontwerpers, architecten, beeldhouwers, typografen, modeontwerpers, gebundeld is door AI, juist daarom hebben AI-beelden een ziel. Kijk dus nog eens, maar anders, want met een open blik zie je meer.
Frank Zappa zei het mooi: “The mind is like a parachute, it only works when it’s open.” AI, spring er eens in en verwonder je!
Dit artikel is eerder verschenen in Focus 10-2023
Dit is het tweede artikel uit de reeks van Růženka Bisecker Vacca. Lees hieronder haar andere artikelen:
AI – Růženka Bisecker Vacca | Fotograferen met woorden
AI – Růženka Bisecker Vacca | Echt nep
