Met de komst van digitale fotografie wordt het animo voor analoge fotografie steeds minder. In 2008 kondigt Polaroid dan ook het einde aan van de directklaarfilm en sluit de laatste nog werkende fabriek in Enschede, waar de directklaarfoto’s geproduceerd worden. Een aantal liefhebbers koopt vervolgens de fabriek op en neemt het bedrijf over van Polaroid, onder de toepasselijke naam ‘The Impossible Project’.
Het lijkt inderdaad onmogelijk wat ze willen bereiken: het ontrafelen van de geheime en niet meer beschikbare procedés van de directklaarfilms, en daarnaast het opnieuw uitvinden en opbouwen van de verdwenen of deels ontmantelde machines. Na honderdduizenden proeven en testen wordt het procedé nog steeds verfijnd en aangepast. Afgelopen september kondigde The Impossible Project aan dat ze verder gaan onder de nieuwe merknaam Polaroid Originals, en een maand later werd een nieuwe camera, de Onstep 2, gelanceerd.
De documentaire Instant Dreams
Instant Dreams gaat over de fascinatie en liefde voor Polaroid. In de documentaire van de Nederlandse regisseur Willem Baptist (Wild zwijn, Ik ben echt niet bang!) komen drie hoofdpersonen voor. De gepensioneerde scheikundige Stephen Herchen, die jarenlang voor Polaroid werkte, probeert nu in het team van The Impossible Project het geheim van de verloren chemische formule te ontrafelen.
De Duitse fotografe en filmer Stefanie Schneider fotografeert in de Californische woestijn op originele polaroidfilm. Als derde zien we New York Magazine-redacteur Christopher Bonanos, die een boek schreef over de geschiedenis van Polaroid en probeert met de directklaarcamera de relatie met zijn zoontje te verbeteren. Daarnaast zien we een Japans meisje dat alleen met haar telefoon fotografeert en voor het eerst de magie van Polaroid ontdekt. Wat is het geheim van Polaroid?
Willem, wist je van de naamsverandering van The Impossible Project en de komst van de Polaroid Onestep 2 camera?
“Nee dat was leuk toeval! Ik merkte wel bij The Impossible Project dat ze wat geheimzinnig deden, maar ze hebben het voor iedereen geheim gehouden, wat mij verraste want ik heb heel goed contact met Stephen Herscher, die daar werkt, maar zelfs hij zei niets. Maar voor de film is het fantastisch, omdat die voor mij heel erg over twee dingen gaat: ten eerste dat wij toch naar het oude materiaal blijven verlangen en nooit tevreden zijn, en ten tweede dat het heel relatief is, het zit allemaal in onze dromen en gedachten. Zij willen het originele filmmateriaal recreëren en dat lukt ze niet, maar door er de merknaam Polaroid Originals aan te hangen, lukt het ze uiteindelijk wel.”
Waarom wilde je deze film maken?
“Mijn eigen irrationele relatie met Polaroid begon eigenlijk toen ik een jaar of 15, 16 was en ik een polaroidcamera op de rommelmarkt kocht. Toen ik naar de fotowinkel ging voor filmmateriaal bleken ze dat zo goed als niet meer te hebben, maar ik mocht wel een hele lading filmpakjes meenemen die over de datum waren. Ik was relatief snel verslaafd; het is echt een soort drug, eigenlijk. Ik fotografeerde daarvoor ook al, maar Polaroid deed echt iets met mij, gaf een bijzonder gevoel. Het is irrationeel want je kunt niet zeggen: het een is mooier of beter. Maar dat irrationele gevoel wordt door heel veel mensen gedeeld. Dat is de reden geweest om de film te gaan maken, om te onderzoeken waar dat nu vandaan komt.
Hoe lang ben je eraan bezig geweest?
“Het eerste idee voor de film had ik in 2009, toen ik ging afstuderen aan de Willem De Kooning Academy in Rotterdam. Polaroid was toen net gestopt, een paar mensen hadden de fabriek in Enschede gekocht en gingen onder de naam The Impossible Project verder, en ik wilde daar mijn afstudeerfilm over maken. Maar toen ik bij ze aanklopte hadden ze niet echt tijd voor me, want ze hadden Reuters, CNN en meer partijen al op de stoep staan. Een aantal maanden later kwamen ze erop terug, maar toen was ik al afgestudeerd. Daarna heb ik een aantal andere films gemaakt, maar het bleef knagen en eind 2013 dacht ik: ik ga toch weer een poging wagen. Dat heeft bij elkaar bijna vier jaar geduurd.”
Had je snel de ‘hoofdrolspelers’ bij elkaar?
“Het heeft ongeveer anderhalf jaar geduurd om de personages te vinden en onderzoek naar ze te doen. Stephen ontmoette ik in een galerie in Amsterdam, tijdens een bijeenkomst over polaroidfotografie waar hij een van de sprekers was. Toen wist ik nog niets van zijn achtergrond; ik kwam er pas later achter dat hij geen standaardwetenschapper was, maar dat zijn passie heel ver ging – het is voor hem echt een levenswerk. Hij overlaadde mij met zijn kennis en ik begreep er helemaal niets van, maar ik merkte wel dat er iets bijzonders was met deze man.
Van Stefanie zag ik foto’s op internet. In diezelfde periode was ik op een filmfestival in Kiev, Oekraïne, en ik vertelde hierover aan een Franse actrice die ik daar ontmoette. Ze zei dat ze werk van Stefanie op haar slaapkamer had hangen en dat ze erover droomde. Ik wist toen al dat de film Instant Dreams zou gaan heten dus ik dacht: dat is interessant. Ik heb toen nog wel zo’n honderd kunstenaars onderzocht, maar ik bleef maar terugkomen bij Stefanie. Op een gegeven moment heb ik de stoute schoenen aangetrokken en ben ik naar haar toe gegaan. Ik ben een week bij haar gebleven, ergens tussen Los Angeles en Las Vegas in een stuk niemandsland. Het was een soort polaroidachtige wereld waarin zij leefde, zoals je ook in de film ziet, en toen was ik wel overtuigd.
Fotografe Stefanie Schneider maakt gebruik van polaroidfilms die over de datum zijn. Toeval speelt een grote rol in haar werk, want de verlopen films geven geen voorspelbaar resultaat. Ze maakt haar foto’s van veelal flamboyante karakters in trailerparken in het woeste en desolate landschap van Zuid-Californië, waarbij de grens tussen fictie en werkelijkheid vervaagt. De combinatie van de zuurstokkleurige polaroids met een Apocalypsachtige setting geeft haar foto’s een heel duidelijke eigen stijl en handtekening. Schneider ontwierp albumcovers voor artiesten als Cyndi Lauper en de Red Hot Chili Peppers. Naast haar fotografie werkt ze aan filmprojecten.
Christopher ken ik vanwege zijn boek. Ik had met Stephanie al de romantische, droomachtige kant van Polaroid, bij Stephen had ik de wetenschap en de obsessie, en ik zocht nog iemand die op een droge manier de mythe rondom Edwin Land en Polaroid kon verankeren in de film. Ik liep voor research een week met Christopher mee – hij is een typische, drukke New Yorker, met twee banen. Hij zei letterlijk continu: “Ik geloof niet in die romantiek, het is techniek en daar schrijf ik over.” Maar ik zag juist dat deze scepticus zelf heel erg betoverd was door het medium. Hij bleek heel veel spullen te hebben verzameld van Polaroid, bijvoorbeeld een fotobakje met het originele schrijfgerei van Edwin Land, waar hij heel vurig over vertelde, en hij maakte elke dag een polaroidfoto van zijn zoontje. Het deed mij heel erg denken aan die oude Polaroid commercials, met een familie die bijeen is met kerst. Ik dacht: deze man heeft gewoon zo’n commercial tot leven gebracht.
Het maken van polaroidfoto’s is voor hem ook een manier om contact te maken met mensen?
“Ja, sterker nog: het heeft helaas de film niet gered, maar we hebben een hele scène met hem gedraaid in Brooklyn, waar hij spontaan een toerist op de foto probeerde te krijgen en toen zag je hem heel erg veranderen. Van een heel introverte man begon hij bijna een soort player te worden. Op het feestje in de film kwam dit het beste tot uiting. Hij belicht voor mij heel sterk het sociale aspect van de polaroidfotografie.”
Er is een scène bij het Flatiron gebouw in New York, Christopher heeft net een foto gemaakt en wacht rustig op het resultaat, wanneer er een man door het beeld loopt die snel een foto maakt met zijn telefoon en meteen weer doorloopt, eigenlijk zonder te kijken. Dit geeft goed het verschil in type fotografie weer.
“Dat klopt – ik ben trouwens zelf die man, dat is het grappige van deze scène. Het was niet bedacht hoor, maar wij waren de camera aan het opstellen en toen gebeurde exact wat je op beeld ziet. Toen heb ik het zelf even herhaald voor de camera. Ik zocht die symboliek van de nieuwe tijd versus de oude tijd. Ik vond het belangrijk om dit erin te hebben: de een leest het moment en de ander niet.”
Edwin Land was een bijzonder iemand, hij voorspelde al min of meer de mobiele telefoon met camera die we nu hebben. De visie van Land was eigenlijk dat de directklaarfilm een soort sociaal middel zou zijn. Je zou kunnen stellen dat met de komst van de iPhone, Instagram en Facebook zijn droom is uitgekomen en zijn visie is verwerkelijkt. Maar de bijna bitterzoete ironie is dat hijzelf door de digitale revolutie ten onder is gegaan. Dat is zonde, maar tegelijkertijd leeft zijn droom voort.
Ik moest het verhaal van deze man gewoon een plek geven in de film want hij was zo’n visionair. En ik heb het gevoel dat los van de Polaroid fans niet veel mensen weten hoe groot zijn bijdrage is geweest aan de fotografie. Land liep altijd twee stappen vooruit, verder dan wij kunnen ons voorstellen. Als het anders was gelopen en hij had nog geleefd dan had hij zelf de iPhone uitgebracht of wellicht de volgende stap, want ik denk niet dat hijzelf de polaroidfilm als het ultieme werk zag, het was voor hem een middel tot iets anders.”
Edwin Land (1909-1991) was een innovatieve Amerikaanse natuurkundige en ondernemer. Toen zijn driejarige dochter eens vroeg waarom foto’s niet meteen klaar waren nadat ze waren gemaakt, begon hij aan de ontwikkeling van een polaroidcamera. Al snel had hij het basisprincipe van de instantfotocamera bedacht. In 1946 was het prototype gereed en twee jaar later waren de eerste polaroidcamera’s in de winkel verkrijgbaar. In 1972 kwam zijn meesterwerk uit, de SX-70 polaroidcamera, de eerste volautomatische directklaarcamera. In 1977 werd Polavision, het eerste directklaarsysteem voor bewegende filmbeelden op de markt gebracht, maar dit liep uit op een financiële ramp. Als gevolg hiervan verliet Land Polaroid. Voor Steve Jobs was Edwin Land een grote inspiratiebron.
Denk je dat de oorspronkelijke polaroidfilms nog gemaakt zullen gaan worden?
“Er is een aantal mensen die de formule ongeveer weten, zoals Stephen, maar de formule is nooit meer precies na te maken. In de jaren ’80, ’90 was Polaroid een megagroot concern en alle chemische grondstoffen werden zeg maar custom gemaakt door hun eigen fabrieken. Die zijn allemaal gesloopt toen Polaroid failliet ging. Polaroid verkocht echt miljarden pakjes film en het is gewoon qua kosten en baten niet meer te doen om die productie weer opnieuw te realiseren voor een markt die veel kleiner is. Wat ook meespeelt is dat sommige grondstoffen niet meer beschikbaar zijn, en andere mogen überhaupt niet meer gemaakt worden vanwege milieu- en gezondheidseisen. Het procedé zoals het oorspronkelijk werd gemaakt, kan niet meer exact nagemaakt worden.
Veel fotografen zweren alleen bij de originele polaroidfilm; ik ben heel benieuwd hoe zij gaan reageren op het Polaroid Originals materiaal. Ik ben op bezoek geweest bij de fabrieken en wat mij opviel in het fotografisch procedé is dat ze technisch alle kleuren kunnen maken, hoewel sommige dingen nog work in progress zijn. Het is alleen de vraag: al zouden ze honderd procent perfecte kleurenreproducties kunnen maken, is dat eigenlijk wel wat wij willen met z’n allen? Ik zeg altijd: de polaroidfoto’s zijn bijna de perfecte imperfectie. Alle beelden die we zien komen voort uit prikkels die via onze ogen ons brein bereiken, en daar zijn die polaroids zo perfect voor. Omdat ze niet perfect zijn, wordt onze fantasie geprikkeld, dat is denk ik hoe het werkt.”
Waarom moeten we Instant Dreams gaan zien?
“Deze film is interessant voor iedereen die van fotografie houdt, omdat hij fotografie op een andere manier belicht dan eerder in andere documentaires is gedaan, denk ik. Het gaat veel meer over de filosofie en de menselijke kant achter de fotografie: waarom we doen wat we doen. Of je nu van Polaroid houdt of niet, iedereen kan hier wel wat uit halen.”
Instant Dreams (NL, 91 min.)
Regie: Willem Baptist
https://www.facebook.com/instantdreams.movie
https://eu.polaroidoriginals.com
Fotokroniek Special: Polaroid Perfect
Op 12 juli 2018 wordt de documentaire Instant Dreams vertoond in Pakhuis De Zwijger. Voorafgaand aan de vertoning is er een gesprek met mediakenners, fotografen en natuurlijk met Willem Baptist over de aantrekkingskracht van polaroid. Wat zegt ons verlangen naar instant-film over de tijdsgeest van nu?https://dezwijger.nl/programma/polaroid-perfect
