Via zo’n 150 foto’s (her)beleef je een doodgewone schooldag vol herkenbare situaties: van ’s ochtends vroeg door weer en wind naar school fietsen en na de laatste bel weer terug. Wegdromen tijdens de les, spelen op het schoolplein, wachten tot je wordt gekozen bij gym, stiekem roken tijdens de pauze of het moeten overblijven als straf. De tentoonstelling is een combinatie van historische foto’s van onder meer Willem van de Poll, Cas Oorthuys, Fred Fischer, Jutka Rona en Eva Besnyö, aangevuld met werk van makers van nu als Justin Jin, Martine Stig, Ellen Kok, Reinier Gerritsen, Raimond Wouda en Dirk Kome. Het betreft zowel werk in opdracht als zelf opgestarte projecten waarbij het fenomeen school in beeld wordt gebracht. De beelden zijn gemaakt op basis- en middelbare scholen in het Nederlandse Koninkrijk, dus ook op Aruba, Bonaire, Curaçao, Saba, Sint-Eustatius en Sint-Maarten, en Indonesië, Nieuw-Guinea en Suriname in de tijd dat deze gebieden daar deel van uitmaakten. Samen geven ze een interessant beeld van vooruitgang, emancipatie en veranderende opvattingen over onderwijs. Ook is er een overzicht van klassenfoto’s te zien, gemaakt tussen 1865 en 2023. De tentoonstelling is samengesteld door fotograaf Dirk Kome, in samenwerking met conservator Iris Sikkink.
Dirk Kome kijkt zelf met plezier terug op zijn middelbareschooltijd. In 2003 ging hij terug naar zijn oude school, om te kijken of zijn beleving nog klopte met de werkelijkheid. “Ik heb toen een jaar lang een havo-eindexamenklas gevolgd. De docenten kende ik nog van mijn middelbare school. Ik liep mee met lesdagen, maar ik bleef ook buiten hangen na schooltijd. Ik vond het mooi om de onderliggende verhoudingen te zien tussen leerlingen, maar ook die tussen leerlingen en leraren. Als je er zelf middenin zit, is het anders; als je wat afstand hebt, is het veel zichtbaarder. Als ik met een bepaald project bezig ben, ga ik ook altijd kijken hoe anderen dit hebben vastgelegd, en ik kwam vrij snel schoolbeelden tegen van onder meer Ellen Kok, Raymond Wouda en Reinier Gerritsen. Het was interessant om te zien dat zij het allemaal op een andere manier aanpakten.”
Geschiedenis
Het was het begin van een grote verzameling schoolbeelden, die uiteindelijk uitmondde in deze tentoonstelling. “Ik ging actief verzamelen en ook veel lezen: wat is school, wat gebeurt er allemaal en hoe zijn dingen in de geschiedenis ontstaan. De tijd verandert en het onderwijs verandert, maar voor mij blijft het op een bepaalde manier ook hetzelfde. Of je nu op de fiets naar school gaat, lopend op blote voeten, of gebracht wordt met de auto. Er is een foto van een meisje in Curaçao, dat wat achteraf staat en niet echt bij de groep hoort; dat is een universeel gevoel, in welke periode, plek of soort onderwijs dan ook.”
Dirk wil dat de tentoonstelling uitgaat van de leerling, van diens beleving van het onderwijs. Daarom is er geen onderscheid gemaakt tussen praktisch en theoretisch onderwijs. “De essentie van het onderwijs is altijd het voorbereiden op de toekomst van bedrijven. We hebben het al jaren over een kennis-economie, maar dat sluit een grote groep uit. Het idee dat je een hoger en een lager niveau hebt, vind ik een foute benadering. Het is iets waarmee je mensen minderwaardig maakt. Een leerling die leert metselen is van even groot belang als iemand die vwo doet en dokter wil worden. De eerste heeft een dokter nodig en de tweede een huis. We moeten het samen doen.”
Archief
Dirk zocht zowel in grote als kleinere regionale archieven naar beeld. Zo was er over landbouwonderwijs in Amsterdam weinig te vinden, maar in het regionale archief van Zeeland weer veel. “Dan kom je foto’s tegen van een grote hal, waar meerdere trekkers staan en waar ze allerlei landbouwzaken uitvoeren; dit is ook onderwijs. Of sleutelen aan een auto. Ons beeld van school, ook het mijne, is vooral het beeld van het zitten in een klas, maar dat is helemaal niet zo, het wordt alleen vaker in beeld gebracht. Ik kwam ook opleidingen en beroepen tegen die er niet meer zijn. Er is een foto uit 1942 van jongens die naar de vlechtschool gaan. Hier leerden ze met riet vlechten voor het maken van gebruiksvoorwerpen als manden en fuiken. Deze foto blijkt trouwens gemaakt te zijn door een propaganda-fotograaf voor Duitsland.”
Ook zijn de foto’s niet op tijdsperiode geselecteerd, omdat het veelal om universele situaties gaat. “Het uiterlijk verandert natuurlijk wel, en het gaat er nu in de klas minder strikt aan toe: een leerling die een weerwoord geeft aan een leraar, dat was vroeger onvoorstelbaar. Leerlingen zijn mondiger, hoewel leerlingenprotesten niet alleen van nu zijn. Zo is er een foto uit 1963 van Peter van Soest, met een grote protestactie van leerlingen van een meisjesschool die moest sluiten omdat de aanwas te klein was. Deze meisjes wilden er geen jongens bij ‘want die komen ze de rest van hun leven al genoeg tegen’.”
In de tentoonstelling zijn ook beelden te zien die zijn gemaakt in de negentiende en twintigste eeuw, in het toenmalig Koninkrijk der Nederlanden. Een groep kinderen in de rij voor school in Kladar, Nieuw-Guinea, een Rooms-Katholieke missie-school in Paramaribo, Suriname. Dirk: “Het Nederlands onderwijs werd erg ingegeven door religieuze stromingen. De tendens hierbij was: we moeten die mensen daar helpen, de dorpen moeten er anders ingericht worden, ze moeten zich anders gaan kleden en ze moeten Nederlands leren. Schoolfoto’s werden daar gemaakt om in Nederland te publiceren en hier duidelijk te maken hoe slecht die kinderen het hadden, hoe belangrijk het was dat wij ze hielpen aan beschaving en vooruitgang. Heel dubbel, want daarmee zeg je tegelijkertijd dat zij iets niet goed doen. Als ik aan eigen jeugd terugdenk, zong je bij Kinderen voor Kinderen ook: ‘Een kind onder de evenaar is meestal maar een bedelaar.’ Er zijn ook foto’s van Boy Lawson, die veel in Suriname heeft gefotografeerd. Het is een fotograaf die niemand lijkt te kennen, hij heeft prachtige foto’s gemaakt.”
Café
Mooi is ook de foto uit 1958 van een sliert kinderen uit Nibbixwoud, die allemaal het café inlopen. Dirk: “Het dorp groeide zo hard dat er te weinig lokalen waren. Door een conflict over de financiering duurde het vrij lang voor er nieuwe lokalen bij kwamen en zijn ze les gaan geven in het plaatselijke café. Dat heeft in allerlei kranten gestaan, het kwam ook op het journaal en zelfs in de buitenlandse pers. Het café deed ook bruiloften en partijen en bepaalde bijeenkomsten waren alleen mogelijk op woensdagmiddag, als de kinderen vrij waren. Na drie of vier jaar is de financiering rondgekomen en konden de kinderen weer terug naar een echt klaslokaal.”
In School – Verliefd, verveeld, verslapen komt ook een unieke periode terug: de foto die Dieuwertje Bravenboer maakte van een meisje dat thuis vanachter de computerles krijgt tijdens de coronatijd. “Deze vreemde periode heeft wel duidelijk gemaakt dat het volgen van lessen niet het enige is wat je op school doet. Het samenzijn en samen dingen doen is even belangrijk.”
School – Verliefd, verveeld, verslapen
8 apr t/m 6 aug
Fotomuseum Den Haag
Stadhouderslaan 43, Den Haag
Dit interview komt uit Focus april 2023.
