Geluid is de helft van de film, zei Steven Spielberg eens in een interview. Als onbetwist iconische filmregisseur weet hij waar hij het over heeft. Voor videoproducties gaat dit zeker ook op. Daarom, misschien wel voor het eerst in de geschiedenis, een artikel volledig gewijd aan geluid in een fotomagazine.
Het is al heel lang bekend in de filmwereld; met een mindere beeldkwaliteit kan je leven, je kunt het negeren, maar bij geluid lukt dat niet. Minder goed geluid irriteert snel, leidt af en zorgt ervoor dat je niet in het verhaal komt. Het geluid bij film geeft ook minstens evenveel informatie als het beeld, het maakt de sfeer, laat je dingen weten die je niet kunt zien, maakt je attent op wat komen gaat en neemt je mee in het verhaal. Niet alleen de muziek, maar ook de intonatie van de acteurs, de omgevingsgeluiden in een scène, het geluid van de volgende scène dat al net iets eerder begint dan het beeld zelf zijn allemaal belangrijke elementen in sound design. Het geluid is minimaal even belangrijk als het script, het beeld, de verlichtingstechniek en de prestaties van de acteurs. Dit geldt voor documentaires, bedrijfsfilms, event-registraties en instructiefilms evengoed als voor speelfilms op het grote doek.
De Røde StereoMic. 
De achterzijde van de Røde VideoMic Pro heeft instelling voor Low Cut, Gain en Presence Boost.
Budget-categorieën
In eerdere afleveringen van deze serie noemde ik al de beperkingen van fotocamera’s op het gebied van geluidsopnamemogelijkheden. Ook besprak ik wat accessoires waarmee deze beperkingen enigszins te omzeilen zijn. In deze aflevering een uitgebreider overzicht van de mogelijkheden die er zijn om goed geluid bij je video-opnamen te krijgen. We lopen de verschillende uitbreidingen langs en kijken wat daarvan de voordelen en beperkingen zijn, en hoe je ze het best kunt integreren in je workflow bij de opnamen. Het overzicht is zo breed mogelijk gehouden, zodat zowel de beginnende filmer met een klein budget als de cineast die bereid is flink te investeren hier handige informatie uit kan halen. We hebben de mogelijke uitbreidingen voor geluidsopname ingedeeld in drie budget-categorieën. Een categorie van grofweg onder de driehonderd euro, eentje onder de duizend euro en een tussen de duizend en tweeduizend euro. Misschien schrik je van de bedragen. Maar als je daarbij bedenkt dat goed geluid een essentieel onderdeel van video is, en daarbij wat je over zou hebben voor een goed objectief voor je videoproductie, dan plaatst dat het misschien in perspectief. Daarnaast is goede geluidsopname-apparatuur heel complex, zijn de verkochte aantallen relatief klein en moet je bedenken dat je met zo’n aanschaf veel langer kunt doen dan met welke camera dan ook.
Geluidsman Joseph Ssozi.
Beter geluid met een beperkt budget
De microfoon in de fotocamera is eenvoudig en heeft als grootste nadeel dat het geluid van alle camerahandelingen ook opgenomen worden. Zelfs de automatische scherpstelling en de beeldstabilisatie in het objectief zijn soms hoorbaar. Het gebruik van een externe microfoon is dus eigenlijk niet meer dan een noodzaak. Zo’n videomicrofoon, zoals deze categorie microfoons vaak genoemd wordt, kan net als een opzetflitser in de flits-schoen van de camera geschoven worden. De videomicrofoon is in rubber opgehangen, zodat contactgeluiden gedempt worden. De microfoon wordt met een 3,5 mm jack op de camera aangesloten. Naast het voorkomen dat mechanische geluiden worden opgenomen, is het geluid dat door zo’n externe microfoon wordt opgenomen gewoon veel fijner om naar te luisteren, het is voller en warmer. Videomicrofoons zijn er in allerlei soorten en prijsklassen. De goedkopere uitvoeringen zijn doorgaans mono en je kunt ze kopen voor onder de honderd tot boven de tweehonderd euro. Er zijn ook meer specialistische modellen, meestal met stereo-geluid die tot wel vijfhonderd euro kunnen kosten. Vanwaar die prijsverschillen? Dat zit hem voor een groot gedeelte in de extra mogelijkheden die de duurdere microfoons bieden. Een belangrijke daarvan is de mogelijkheid om met behulp van een eigen batterij of accu het binnengekomen geluidssignaal te versterken. Het voordeel hiervan is dat de versterker in de camera, die het analoge signaal van de microfoon eerst moet versterken en daarna in digitale data om moet zetten, niet op zijn maximale kunnen hoeft te werken bij een zwakke geluidsbron. Je kunt dan de versterking van de microfoon hoger zetten. Daarmee wordt het mogelijk ontstaan van ruis in je geluidsopnamen voorkomen. Daarnaast beschikken de duurdere microfoons vaak over een instelbaar low-cut filter, ook wel high-pass filter genoemd. Schakel je deze in dan worden de laagste frequenties van het geluid gefilterd waardoor storende lage tonen, zoals de brom van een elektrisch apparaat en voor een gedeelte ook windruis voorkomen worden. Soms kun je zelfs uit meerdere start-frequenties kiezen.
De Røde VideoMic Compact is voor onder de honderd euro te koop en heeft geen eigen versterking.
Een voorbeeld van zo’n microfoon in de prijsklasse rond de tweehonderdvijftig euro is de Røde VideoMic Pro. Deze microfoon heeft zijn eigen voeding en de versterking, gain genoemd, is instelbaar op -10, 0 en +20 decibel. Dat betekent niet dat -10 dB niet een versterkt signaal is. Het is alleen 10 dB zwakker dan het normale signaal dat als 0 dB aangeduid wordt. Je gebruikt deze instelling als je bijvoorbeeld dicht op een muziekoptreden staat of een ander hard geluid op moet nemen. De +20 dB gebruik je in de omgekeerde situatie, bijvoorbeeld wanneer je het ja-woord bij een trouwplechtigheid goed hoorbaar wilt opnemen, maar niet voldoende dichtbij kunt komen. Helaas is +20 dB een flinke stap ten opzichte van 0, je moet met deze versterking goed oppassen op overstuurd geluid. Ook windruis wordt sneller hoorbaar. Meestal zal je dus voor de 0-stand kiezen. Er zijn van Røde en merken als Sennheiser en Tascam ook goedkopere videomicrofoons die geen extra versterking hebben. Je hebt dan wel de voordelen van een goed gedempte ophanging, maar de versterker van de camera moet dan soms wel aan de slag.
Beter geluid met meer budget
Hoe goed moderne fotocamera’s ook zijn in waarvoor ze zijn ontworpen, de voorzieningen voor het opnemen van geluid zijn relatief beperkt. Dat is zowel in kwalitatief als kwantitatief opzicht. Om met het laatste te beginnen; eigenlijk alle voor fotografie bedoelde camera’s hebben slechts een enkele ingang voor geluid. Dit is bovendien meteen een zwakke schakel in de keten, omdat de 3,5 mm jack vrij gevoelig is voor mechanische storingen. Het instellen van de benodigde versterking van het microfoonsignaal zit bij fotocamera’s meestal verborgen in het menu en is dus tijdens de opname niet aan te passen. Daarnaast is de uitslag van de geluidsmeter tijdens het opnemen vaak niet nauwkeurig af te lezen. Het is dus niet verwonderlijk dat veel videografen er voor kiezen om voor het opnemen van geluid een speciaal daarvoor ontworpen recorder te gebruiken.
Geluidsrecorders
Zo’n geluidsrecorder heeft een aantal voordelen. De kwaliteit van het opgenomen geluid is zelfs nog beter dan een videomicrofoon op je camera, er kunnen meerdere microfoons op een recorder aangesloten worden en er zijn meer en nauwkeuriger instelmogelijkheden. Een recorder heeft ook betere aanduidingen voor het geluidsniveau, en waarschuwingen wanneer het geluid te hard opgenomen wordt. Ook kan de versterking tijdens de opnamen continu bijgesteld worden. Vaak gebeurt dat met een draaiknop zodat het onhoorbaar kan gebeuren. Laten we eens wat beter naar deze apparaten kijken, wat zijn nu de zaken die maken dat je met een geluidsrecorder kwaliteitswinst kunt behalen? Allereerst heeft het te maken met de kwaliteit van de geluidsversterking. De voorversterker speelt hierin een cruciale rol, die moet het zwakke signaal dat de microfoon afgeeft versterken en daarbij ruis zoveel mogelijk onderdrukken. Aangezien elke microfoonaansluiting zijn eigen voorversterker nodig heeft wordt de prijs van een recorder in belangrijke mate bepaald door de hoeveelheid aansluitingen. Uiteraard moeten die aansluitingen stevig, stabiel en storingsvrij zijn. Daarom worden XLR-aansluitingen gebruikt. Deze 3-pins aansluitingen zijn een standaard in de muziekindustrie en bij geluidsregistratie. De recorders kunnen ook stroom via de XLR-kabels leveren aan de microfoons, de zogenaamde fantoomvoeding. Heb je het over de prijzen voor geluidsrecorders en mixers dan lijkt de sky the limit. Gelukkig kun je ook voor relatief weinig geld een flinke stap voorwaarts maken ten opzichte van een camera met videomicrofoon. Naast de recorder moet je natuurlijk nog wel investeren in een goede microfoon. Voor een goede microfoon moet je als vuistregel in deze categorie eenzelfde bedrag rekenen als je voor de recorder betaalt.
Zowel Sony als Panasonic hebben een XLR-adapter die in de flitsschoen van de camera geschoven kan worden en zo direct met de camera commu-niceert en door de camera-accu gevoed wordt. 
De Zoom H4n is een universele recorder met eigen microfoon, die ook op een camera gemon-teerd kan worden.
Een goede geluidsrecorder koop je al voor rond de tweehonderd euro. Populair zijn de recorders van Zoom, zoals de H4n en H4n Pro, die van Tascam zoals de DR-60Dmk2 en die van Marantz Professional. Er zijn grofweg twee soorten recorders in deze prijsklasse; recorders die gemaakt zijn om onder een spiegelreflex of systeemcamera te schroeven zoals de Tascam, en recorders bedoeld voor meer algemeen gebruik die zijn uitgerust met een eigen microfoon. Tot deze categorie behoort de Zoom H4n. Beide types beschikken over XLR-ingangen voor professionele microfoons. De meeste recorders nemen het geluid op een SD-geheugenkaart op. Je kunt er voor kiezen om de geluidsbestanden in de nabewerking bij je filmbestanden te voegen, of je kunt het door de recorder opgenomen geluid direct doorlussen naar je camera. Uiteraard heb je dan altijd nog de geluidsbestanden van de recorder als back-up. Wanneer je de geluidsversterking van je camera op zijn laagst zet en de recorder het werk laat doen, is er weinig verschil te horen tussen de geluidsbestanden op de kaart van de recorder en het geluid bij je video. Dat is heel fijn, want je hoeft dan in je nabewerking geen geluid synchroon te leggen met je beelden. Mijn ervaring is dat het geluid dat je op deze manier bij je video krijgt kwalitatief nog weer een stukje beter is dan wanneer je alleen een videomicrofoon gebruikt. Daarnaast heb je er meer controle over tijdens het opnemen en kun je met meerdere microfoons tegelijkertijd opnemen.
Mooi geluid met een groter budget
Voor we het over de duurdere en professionelere recorders gaan hebben, eerst iets over microfoons. Het voert te ver om alle verschillende soorten microfoons te behandelen, maar enkele voor videoproducties veel gebruikte typen zijn goed om te kennen. Vaak is een interview, toespraak of talking head een belangrijk onderdeel van een productie. Er zijn twee methoden die veel worden gebruikt om het stemgeluid van de betreffende persoon zo goed mogelijk vast te leggen. Iedereen heeft de geluidsman of -vrouw met microfoon aan een lange hengel wel eens gezien. Deze is constant bezig de microfoon zo dicht mogelijk bij de geïnterviewde te houden, maar net buiten beeld. Die hengel, de boom-pole vaak afgekort met boom, is een meestal van carbon vervaardigde uitschuifbare holle buis waarop een constructie is gemaakt waarin een microfoon trillingvrij opgehangen kan worden. Voor windbescherming wordt ook nog vaak een houder om de microfoon heen gedaan. Deze wordt een zeppelin genoemd of rycote naar het merk dat bekend is geworden door het produceren van deze bescherm-hulzen. Wanneer het echt hard waait, wordt er zelfs nog een windjammer, een op bont lijkende overtrek over de zeppelin heen getrokken. De microfoons die op zo’n boom-pole gebruikt worden hebben meestal een directioneel karakter. Dat betekent dat ze geluid recht voor de microfoon goed opnemen, maar geluiden van de zijkanten min of meer negeren. De mate waarin dat gebeurd verschilt per type microfoon, en de keuze daarin wordt dan vaak gemaakt afhankelijk van de omgeving waarin opgenomen moet worden. Is deze zeer rumoerig, dan wordt voor een sterker directioneel karakter gekozen.
Dasspeld-microfoon
Een lavalier-microfoon, in Nederland meestal dasspeld- of revers-microfoon genoemd, heeft nog meer de mogelijkheid geluiden uit de omgeving te negeren. Deze kleine microfoon wordt dicht bij de mond van de spreker op de kleding vastgezet. Dat is ook een risico, omdat krakende kleding de opname kan verknoeien. Daarom wordt er soms voor gekozen beide methoden tegelijkertijd te gebruiken. Dasspeld-microfoons worden meestal gekoppeld aan een kleine zender die het geluidsignaal draadloos verzendt naar een ontvanger die met de recorder is verbonden. Vaak worden voor videoproducties waarin verschillende mensen tegelijkertijd in beeld komen meerdere lavaliers, zenders en ontvangers tegelijkertijd gebruikt. Om het geluid van de omgeving en daarnaast dat van de lavaliers samen goed gemixt op te nemen heb je dus meerdere geluidssporen nodig. Door deze sporen tijdens het opnemen of erna in de montage te combineren ontstaat er een natuurlijke mix. Om zo’n mix direct bij de opname te kunnen maken heb je een recorder nodig met meerdere ingangen, een overzichtelijke bediening en een goed regelbare koptelefoonuitgang om het geluid te kunnen monitoren.
Microfoonopstellingen
Om een stereobeeld van de omgeving op te nemen wordt ook vaak met meerdere microfoons gewerkt. Uit de muziekwereld stammen hiervoor enkele interessante opstellingen die ook bij videoproducties worden toegepast. Voor het opnemen van muziekinstrumenten worden vaak twee microfoons gebruikt. Deze worden in een XY- of Mid-Side opstelling geplaatst. Het geluid van twee mono microfoons wordt dus gecombineerd om een stereogeluidsbeeld te krijgen. Bij een XY-opstelling staan de microfoons in een bepaalde hoek, vaak negentig graden, ten opzichte van elkaar en overlappen ze elkaar aan de voorzijde. Voor deze opstelling zijn twee identieke op elkaar afgestemde microfoons nodig. De gedachte achter deze opstelling is dat beide microfoons even dicht bij de geluidsbron zijn, terwijl ze toch naar verschillende kanten opnemen. Hiermee wordt voorkomen dat er een faseverschil, een verschil in tijd, optreedt tussen de twee signalen. Sommige recorders met vaste microfoon(s) bieden deze mogelijkheid ook. De eerder genoemde Zoom H4n was één van de eerste recorders met ingebouwde microfoons in zo’n opstelling. Deze recorder wordt daarom veel door muzikanten gebruikt. Met losse microfoons ben je echter wel flexibeler in de plaatsing en kun je bovendien ook kwalitatief hoogwaardiger microfoons gebruiken.
De Mid-Side microfoonopstelling is een andere interessante techniek die eveneens is bedoeld om een ruimtelijker geluidsbeeld te krijgen. Vaak gewoon aangeduid als MS-opname worden ook bij deze opstelling beide microfoons dicht bij elkaar geplaatst. In principe weer onder een hoek van negentig graden, maar soms ook evenwijdig aan elkaar. Er wordt nu alleen niet gebruik gemaakt van twee identieke microfoons, maar juist van microfoons met een verschillend karakter. Meestal wordt een licht-directionele microfoon gebruikt (de Mid) plus een microfoon die juist meer naar de zijkanten opneemt (de Side). Deze laatste wordt ook wel aangeduid als bidirectionele of figuur 8-microfoon vanwege het specifieke opname-patroon dat de vorm heeft van een liggende acht. Door middel van een ingewikkelde mix van de twee mono signalen van deze microfoons wordt een semi-stereo beeld verkregen. Deze opstelling is voor videografen interessant omdat ze daarmee in staat zijn om de verhouding tussen omgevingsgeluid en brongeluid te variëren door meer Mid of meer Side te gebruiken. Dit kan meteen tijdens de opname met de recorder geregeld worden, of later in de montage met de juiste software. Vooral het laatste geeft veel vrijheid. Deze opstelling wordt ook door geluidsmensen met een boom-pole gebruikt omdat de twee microfoons die er voor nodig zijn ook evenwijdig aan elkaar geplaatst kunnen worden in een aangepaste zeppelin op de pole.
De Tascam DR-60D mark2 recorder kan onder de camera geschroefd worden en heeft twee XLR-ingangen.
Hiermee kunnen we het stapje terug maken naar de duurdere recorders die vaak door geluidsmensen worden gebruikt. Veelal worden deze rechtop in een speciale tas gebruikt, en zijn alle belangrijke bedieningsknoppen op het voorpaneel geplaatst en zitten alle aansluitingen en uitgangen aan de zijkanten. Aan de achterkant is dan vaak nog plaats om een accu in te schuiven. Deze recorders beschikken over drie, vier of zelfs veel meer aansluitingen. De eerder genoemde XY- en MS-microfoonopstellingen zijn bij nagenoeg alle recorders mogelijk, zelfs met de goedkopere Zoom H4n en Tascam DR-60D. Er blijven bij deze recorder dan alleen geen ingangen meer over om bijvoorbeeld dasspeld-microfoons aan te sluiten. Bij de duurdere recorders is die mogelijkheid er wel en is het bovendien veel gemakkelijker om de binnenkomende signalen te mixen. Daarnaast hebben deze duurdere recorders ook nog extra voorzieningen zoals tijdcode-synchronisatie, synchrone opname op meerdere geheugen-kaarten, bediening met een bijpassende app en directe toegang tot belangrijke functies. De betere recorders hebben ook een hoger dynamisch bereik en betere limitersen compressors, waardoor je minder kans loopt op overstuurde opnamen. Voorbeelden van dit soort recorders zijn de Zoom H5, H6, F4, F6 en F8n, de Tascam DR-701D, de Sony PDM D100, de Marantz PDM-661mk3 en de Sound Devices MixPre-3. De andere twee modellen uit MixPre II-serie, de 6 en de 10 worden in de prijsklasse tussen de duizend en tweeduizend euro aangeboden. De hogere aanschafprijs van deze laatste categorie recorders is voor geluidsmensen te rechtvaardigen. Bedenk ook dat je nog minimaal eenzelfde bedrag aan microfoons, zendersetjes en accessoires kwijt zult zijn. Als videograaf en vaak one-man-band kun je je afvragen of je de kwaliteit en mogelijkheden van deze (semi)professionele recorders wel ten volle kunt benutten. Het is daarnaast ook verbazend hoeveel de goedkopere recorders al te bieden hebben.
Samenvattend
Geluid opnemen is meer dan een microfoon op je onderwerp richten en het geluid zo zuiver mogelijk opnemen. Goed geluid geeft een beleving. Die beleving creëer je door de sfeer van de omgeving van de opname te laten horen, zonder dat deze overduidelijk aanwezig is. Goed sounddesign valt dus eigenlijk niet op. Als videograaf doe je er het beste aan om voor opdrachtwerk een geluidsman of vrouw in te huren. Maar eigenlijk is het opnemen van geluid te leuk om je er niet wat in te verdiepen en er zelf ook mee aan de slag te gaan. Er gaat een wereld voor je open. Een wereld die ook nog eens perfect combineert met de wereld van het bewegende beeld.
Dit artikel is afkomstig uit Focusmagazine 6 2020.
