Het auteursrecht en de uitingsvrijheid

Inhoud van het auteursrecht
Artikel 1 van de Auteurswet bepaalt dat het auteursrecht het uitsluitende recht van de maker is om een werk openbaar te maken of te verveelvoudigen. Niemand mag dus zonder jouw toestemming jouw foto’s openbaar maken, bijvoorbeeld door jouw foto online te plaatsen, of verveelvoudigen, bijvoorbeeld door jouw foto te kopiëren of na te maken. Toch zijn er op dit uitsluitende recht ook een aantal wettelijke beperkingen van toepassing, waardoor toestemming van de auteursrechthebbende voor het publiceren van auteursrechtelijk beschermde werken niet altijd is vereist.

Wettelijke beperkingen
De wettelijke beperkingen op het auteursrecht zijn te vinden in de artikelen 15 tot en met 25a van de Auteurswet. Deze beperkingen zijn volgens de wetgever noodzakelijk met het oog op de belangen van derden of de samenleving als geheel. Daarom is voor bepaalde vormen van gebruik van auteursrechtelijk beschermde werken geen toestemming van de auteursrechthebbende vereist. Onder deze uitzonderingen vallen bijvoorbeeld het citaatrecht 1, de privé- of thuiskopie 2, de reproductie ter illustratie bij onderwijs 3 of de tijdelijke opname door omroeporganisaties 4.

In deze bijdrage staat de uitzondering van artikel 18a Auteurswet centraal; dit is de uitzondering van de incidentele verwerking. De tekst van artikel 18a Auteurswet luidt als volgt: ‘Als inbreuk op het auteursrecht op een werk van letterkunde, wetenschap of kunst wordt niet beschouwd de incidentele verwerking ervan als onderdeel van ondergeschikte betekenis in een ander werk.’ Deze uitzondering houdt dus in dat de auteursrechthebbende zich niet kan verzetten tegen een incidentele verwerking van (een gedeelte van) een auteursrechtelijk beschermd werk. Hierna zal worden uitgelegd wat er onder een incidentele werking wordt verstaan.

Artikel 18a is in de wet opgenomen, omdat het volgens de wetgever onwenselijk is dat het auteursrecht altijd onverkort van toepassing is. Dit zou kunnen leiden tot ongewenste gevolgen voor onder andere de vrij informatiegaring en -verspreiding. Het is namelijk vrijwel onmogelijk om foto’s te maken waarbij niet één of meerdere auteursrechtelijk beschermde werken op te zien zijn. Kijk maar eens om je heen, over het algemeen is er in jouw nabijheid ten minste één ding te zien dat auteursrechtelijk beschermd is. Dit zou betekenen dat indien deze uitzondering niet zou bestaan je een foto hiervan niet zou mogen publiceren of altijd toestemming zou moeten vragen aan de auteursrechthebbenden van de werken die op de foto te zien zijn. Dat is natuurlijk niet wenselijk. Wel moet aan de volgende voorwaarden zijn voldaan.

De incidentele verwerking
Van een incidentele verwerking is sprake indien aan twee voorwaarden is voldaan. Het moet gaan om een incidentele verwerking én het gebruikte beschermde werk moet een onderdeel van ondergeschikte betekenis in een ander werk zijn. Onder een incidentele verwerking valt zowel het toevallig gebruiken als het zo-nu-en dan gebruiken van een werk. Er kan ook sprake zijn van een incidentele verwerking als een werk opzettelijk wordt gebruikt. (Maar er wordt wel strenger getoetst als het gebruik minder toevallig en dus bewust plaatsvindt. Daarover hierna meer.)

Het gebruikte beschermde werk moet ook een onderdeel van ondergeschikte betekenis in een ander werk zijn. Een incidentele verwerking is alleen toelaatbaar wanneer het gebruik zowel kwantitatief als kwalitatief van ondergeschikte betekenis is. Het overgenomen werk moet dus van korte duur of weinig betekenis zijn. Wanneer het overgenomen werk een substantiële bijdrage vormt van het nieuwe werk, zal er geen sprake zijn van ondergeschikte betekenis. De manier waarop het oudere werk is verwerkt in het nieuwe werk en de plaats die het werk inneemt in het nieuwe werk, bepalen mede of er daadwerkelijk sprake is van gebruik als onderdeel van ondergeschikte betekenis.

Op het moment dat in een procedure wordt geoordeeld dat er sprake is van een incidentele verwerking, kan de rechter er voor kiezen om geen verbod op te leggen of geen schadevergoeding toe te kennen. Er is immers geen auteursrecht-inbreuk, omdat de uitzondering op het auteursrecht dan van toepassing is. Een voorbeeld van een incidentele verwerking is te zien op de foto. Een rechter zal waarschijnlijk oordelen dat het tonen van auteursrechtelijk beschermde hoezen van lp’s op deze foto een incidentele verwerking zal zijn, omdat de lp’s een ondergeschikt deel van de foto vormen.

Dus een klein beetje inbreuk is geen inbreuk?
Dat is niet helemaal juist. Niet elke kleine inbreuk zal namelijk als een incidentele verwerking worden aangemerkt. Ook de concrete omstandigheden van het specifieke geval zijn van belang. Wanneer een incidentele verwerking op enigerlei wijze dient ter vergroting van winst van de fotograaf, kan geen beroep worden gedaan op de uitzondering van artikel 18a Auteurswet. Naarmate het overnemen minder toevallig gebeurt, mogen daaraan volgens de wetgever strengere eisen worden gesteld.

Conclusie
Bij het maken van een foto hoef je er dus niet voor te zorgen dat er geen enkel ander auteursrechtelijk beschermd werk op jouw foto te zien is. Wel moet je hierbij opletten dat het auteursrechtelijk beschermde werk op jouw foto slechts van ondergeschikte betekenis is en dat dit werk niet enkel is gefotografeerd met als doel meer winst met jouw foto te genereren. Andersom geldt dus ook dat jij niet kunt optreden tegen een foto van een ander waar ‘per toeval’ een (deel) van jouw foto op te zien is – indien dit slechts een klein en onbeduidend onderdeel van het gehele werk betreft.

Noten

1. Artikel 15a Auteurswet.
2. Artikel 16b Auteurswet.
3. Artikel 16 Auteurswet. © GERARDO MARRUFO VIA UNSPLASH
4. Artikel 17b Auteurswet.