Hoogwaardige gecontroleerde beïnvloeding
Het gaat om de vier tilt & shift modellen Canon EF TS-E 17mm F4 L en de TS-E 24mm F3.5 L naast de Nikon PC-Nikkor 19mm F4 E ED en de PC-E 24mm F3.5 D ED. Laatstgenoemde is al zo’n tien jaar oud; een van de eerste objectieven met Nano Crystal Coat antireflectiecoating, maar wel met nog een diafragmaring. De eerste Nikon T&S-lens was een 35mm model uit 1961, ook andere merken ontwikkelden groothoek-objectieven met een tilt- (kantel) en shift- (schuifbaar) mechanisme, zoals Leica voor de R-bodies. Terug naar het heden.
Canon heeft op dit moment het meest veelzijdige aanbod in T&S-lenzen: naast het genoemde tweetal zijn er de 50mm F2.8 L macro, de 90mm F2.8 L macro en de 135mm F4 L macro. De langere brandpunten lenen zich uitstekend voor het fotograferen van objecten, details en creatieve portretten. De voedselfotograaf werkt ook vaak met de langere brandpunten, omdat hij met een lichte kanteling een gehele tafel scherp kan fotograferen met een grote lensopening. Je kunt er heel mooi accenten mee leggen. Het nadeel van groothoek T&S-lenzen is, dat alles op het display scherp lijkt en dus wordt daarbij op binnenlocaties bij voorkeur tethered (gekoppeld aan een laptop) mee gefotografeerd. De matige telelenzen hebben dat nadeel minder, met een iets vergroot live view beeld zie je al goed waar het scherpte-vlak ligt (bij een tilt-effect). Na de opname beoordeel je de scherptediepte nauwgezet voor de scherp-onscherp verhoudingen.
Werken met tilt & shift
In deze test hebben we vijf dagen intensief met de vier T&S-lenzen kunnen werken. De camera’s waren een Canon EOS 5D Mark IV en een Nikon 810. Alle normtesten: vaststellen van het scheidend vermogen, de vertekening, vignettering, gevoeligheid voor over-straling en nevenbeelden en andere lensfouten als chromatische en sferische aberratie werden eerst gedaan om een algeheel kwaliteitsbeeld te krijgen. We hebben daarbij vastgesteld, dat alle vier de objectieven uitstekend presteren in de neutrale stand. De 24mm Nikkor verdraagt de zon in beeld slecht: zo’n opname toont een nevenbeeld met een opvallende lichtvlek in kleurschakeringen. Alle objectieven hebben, om veelzijdig te kunnen kantelen en verschuiven binnen de beeldcirkel, een onafhankelijk in te stellen shift- en tiltmechanisme, op de 24mm lens van Nikon na: daar werkt het ‘enkel-assig’. Dat betekent, dat de werking van het tiltmechanisme altijd haaks staat op die van het shiften. Schuiven we het shiftdeel opwaarts, om een hoger gelegen deel van een gebouw met evenwijdige verticale lijnen te kunnen weergeven, dan werkt het tilten (verleggen van het scherptevlak) uitsluitend links- en rechtsom, dus niet in op- of neerwaartse richting. Dat is wel bij de recentere 19mm T&S Nikkor-lens mogelijk. Ook het Samyang 24mm T&S-type, dat we al eerder testten, werkt dubbelassig. Het werken met een T&S-lens start met het zoeken naar het beste standpunt. Vervolgens bepaal je of je de scène met een ultragroothoek (17 en 19mm) of groothoek (24mm) gaat opnemen, als je die lenzen tenminste bezit. Je kunt ook meerdere overlappende opnames met de 24mm maken. Daarvoor moet, op kortere opname-afstanden, de lens in het ‘nodale punt’ staan. Daarover lees je meer in de educatieve special Architectuurfotografie in deze Focus. De ultragroothoek 17 en 19mm hebben een zeer grote beeldhoek van respectievelijk 104° en 97°. Bij lange gebouwen betekent dat veel voorgrond eronder en lucht erboven, je kunt de opname desgewenst naderhand meer panoramisch croppen. Er wordt vanaf statief met een draadontspanner of zelfontspanner gefotografeerd, dat spreekt. Tilt- en shiftaanpassingen doen we met behulp van live view. De virtuele horizon in de camera helpt de camera loodrecht op te stellen. Door meerdere diafragmaopeningen te kiezen kun je naderhand op een vergroot schermbeeld bepalen tot waar de scherpte mag doorlopen. Werk zuiver en precies, ook in de belichting. In principe maak je standaard afleverbare opnames, die je in postprocessing kunt fijn afstellen op helderheid, kleur en contrast. Dan nu eerst de Canontests.
Canon EF TS-E 17mm F4 L
Op de productfoto’s is goed te zien dat de twee Canon-modellen grotendeels identiek zijn uitgevoerd. De top met de lensopbouw en de scherpstelring verschillen, maar mechanisch zijn ze identiek en dat verklaart ook de lagere prijs ten opzichte van de Nikkors. Het ultragroothoekmodel heeft een sterk naar voren uitstekende frontlensgroep. Dit kwetsbare onderdeel wordt in het transport door middel van een degelijke cap beschermd.
De duidelijke scherptediepteschaal ondersteunt je live view-waarneming, benut die voorziening! De scherpstelring draait soepel en de ontkoppelingspalletjes en de draai- en vastzetschroefjes werken comfortabel. Mechanisch is er werkelijk niets op aan te merken en dat geldt ook voor de 24mm TS-E lens. We kunnen tot 25 cm dichtbij (sensorvlak tot objectvlak) scherpstellen voor dynamische close-ups. Leg je het scherptevlak daar waar je het wilt hebben en kies je vervolgens het noodzakelijke diafragma, dan omzeil je hiermee effectief en foutloos het gedoe met focus stacking, een groot voordeel!
Er is geen filtermogelijkheid en ook wordt er geen zonnekap meegeleverd, die zou toch maar hinderlijk afschermen. Ook worden er geen lensprofielen geleverd: noch in de EOS-bodies, noch in de (Adobe) nabewerkingssoftware. Dat is ook logisch: er spelen téveel varianten door de tilt- en shiftverstellingen.
De volle lensopening vignetteert bij gebruik van de sterkste verstellingen maar dat is bij F5.6 al duidelijk minder. Op F8 tot en met F16 is de resolutie hoog, blijkt uit de 100% vergrotingen. Ook de bokeh mag er zijn, dankzij acht diafragma-lamellen. Komt de zon in beeld, dan uit zich dat in slechts minimale vlekjes in tegenoverliggende posities. Dankzij vier UD-elementen in het stelsel is chromatische aberratie perfect gecorrigeerd en asferische lenzen houden vertekening, coma en sferische aberratie buiten de deur. Dit is een uitstekende ultragroothoek met een heel fraaie weergave en met genoeg tilt- en shiftbereik.
Canon EF TS-E 24MM F3.5 L II
Mechanisch is dit model de evenknie van de 17mm lens. De optiek is herwerkt (model II) en ook hier doet de Sub Wavelength Structure-coating, een nanocoating tegen overstraling en nevenbeelden, prima zijn werk. Het L/Lock-schuifje, ook op de 17mm lens, vergrendelt de nulpositie van het tilt-mechanisme, zodat er geen onbedoelde tilt/kanteling van het scherptevlak in de opnames sluipt. De shift is met 12mm naar beide zijden royaal voor het full-frame formaat en dat geldt ook voor de ± 8,5° tilt. Meestal volstaat een kanteling van hooguit enkele graden. Je kunt tot 21cm dichtbij scherpstellen. Voor nog meer close-up mogelijkheden kunnen de tubussen EF 12 II en zelfs EF 25 II worden ingezet, met behoud van datatransmissie. Deze lens kan 82mm filters benutten en wordt wél met een zonnekap geleverd. De kwaliteit is ook hier weer prima. De SWC-coating en de standaard Super Spectra-coating doen hun werk goed. Het diafragma is cirkelvormig, asferische en drie UD-lenzen waarborgen een vrijwel foutloze weergave. Tot F8 zijn de hoeken iets onscherper dan het beeldmidden. Naarmate we met de verstellingen dichter bij de beeldcirkel komen, neemt het contrast wat af, maar het blijft goed. Er is geen vertekening van betekenis. De verdraaiing reikt links- en rechtsom tot 90°, in 30° inklikstanden, zoals bij de 17mm lens. Voor deze kwaliteit is de verkoopprijs gunstig te noemen.
Toepassingen
Overal waar we het perspectief willen veranderen en het scherptevlak willen kunnen beïnvloeden bieden tilt & shift-lenzen mogelijkheden. Een vloer van voor tot achteraan scherp om bij volle lensopening de houtstructuur daarin te laten zien? Geen probleem: een lichte tilt voorover volstaat. Linksom zie je de graffiti op die lange muur en naar boven gekanteld de figuren in het plafond van het Chinees Restaurant. Maar bewust ‘de verkeerde kant op’ levert ook leuke effecten op die we als diorama of miniatuureffect kennen. Dan is een gebied op één lijn scherp, de rest erboven en eronder wordt snel onscherp, waardoor het bij een vanuit een hoog standpunt genomen beeld lijkt alsof je naar een maquette kijkt. De 30 en 60° posities komen hier goed van pas. Dé uitdaging van deze bijzondere, flexibele lenzen ligt in het gebruik buiten de gebaande paden.
Nikon PC Nikkor 19mm F4 E ED
Bij het fotograferen van (binnen)ruimtes is doorgaans meer groothoek gewenst. Daar voorziet het 19mm brandpunt met een standaard beeldhoek van 97° prima in. Het vrij recente PC Nikkor-objectief is degelijk, weerbestendig en ook fraai uitgevoerd met forse draaiknoppen. De handmatige scherpstelring gaat tot 21 cm dichtbij en tot ver voorbij oneindig; bij sommige gecombineerde verstellingen kan dat noodzakelijk zijn. De ver uit stekende bolle frontlens is erg kwetsbaar, temeer omdat een zonnekap niet mogelijk is omdat hij in beeld zou kunnen komen. Het elektromagnetisch diafragma en de contactpunten zorgen voor een optimale gegevensoverdracht en een gelijkmatige belichting.
De twee-assige opbouw maakt dit objectief bijna zo veelzijdig als een technische camera. Bij het full-frame formaat zijn echter niet zulke extreme verstellingen nodig: een tilt van ± 7,5° voldoet prima en dat geldt ook voor de 12mm shift naar links en rechts, c.q. naar boven en beneden. Door de ontkoppeling kan het geheel 30, 60 en 90° roteren. Voor het – voorste – tiltgedeelte gelden 45 en 90° posities: zinvol. Het shiftmechanisme heeft één vertande instelas en hoeft daardoor niet te worden vergrendeld. Dat moet wel bij het tiltmechanisme, je doet dat met een klein vastzetknopje. Het objectief is erg prijzig en wordt geleverd met een grote beschermdop, achterlensdop en buidel.
Kwaliteitsaspecten
Een beperking kan zijn, dat er geen filters kunnen worden toegepast, zoals grijsverloopfilters. De volle lensopening laat onversteld een uitstekende beeldkwaliteit zien: briljant en scherp. Bij een zijwaartse shift neemt dit iets af onder invloed van een sterker wordende vignettering en een wat lager contrast. Maar al één stop diafragmeren rekent daar mee af.
De vertekening is verwaarloosbaar laag en dat is echt een prestatie voor de enorme beeldhoek. Twee asferische lenzen corrigeren effectief coma en sferische aberratie en drie ED-lenzen rekenen af met chromatische aberratie. De Crystal Nano Coat bestrijdt de kans op overstraling en nevenbeelden veel beter dan op het 24mm PC-E objectief. Er is zelfs met de zon in beeld slechts een minimaal vlekje te bespeuren. Optisch en mechanisch is dit dus het – veel – betere objectief. Een nadeel op locatie kan zijn, dat je voor een kritische waarneming van details de live view continu moet gebruiken, op 100% vergroot. Visueel lijkt alles immers al scherp. Een kantelbaar lcd, zoals op de Nikon D850 maakt het werken met dit type objectief beslist comfortabeler.
Nikon PC-E Nikkor 24mm F3.5 D ED
De Nikon D-Nikkors zijn oudere modellen, met een diafragmaring. Deze T&S-lens is met een brede handmatige scherpstelling uitgevoerd en heeft een royale slag van ongeveer 120°. Daarboven zien we de indices voor de scherptediepte. Op zich niet zo nodig, omdat we met een vergroting van het live view beeld op het camera-lcd of op de laptop genoeg controle daarop hebben, maar als indicatie is het welkom. De verstellingen zijn in tegenstelling tot die op de andere hier geteste objectieven één-assig. Dat houdt in, dat we, wanneer we bijvoorbeeld een verticale shift instellen, we niet vrijelijk horizontaal of verticaal kunnen tilten. De tilt is vast haaks daarop, dus horizontaal ingesteld. Wel kan de Nikon Servicedienst dit – eveneens vast – omzetten naar een tilt in dezelfde richting. Het objectief heeft een diafragmaring met diafragma’s van F3.5 tot en met F32, op halve waarden inklikkend. Bovenop de tilt-verdikking zit een scherptediepte-controle toets, maar de betreffende toets op de body (PV op de D810) reageert op dezelfde wijze. Het diafragma is elektrisch gekoppeld en daardoor krijgen we ook exif-data bij de bestanden. In posities van 30° kan het hele objectief op de body roteren: bij sommige bodies niet, doordat de shift-draaitoets niet onder het naar voren uit stekende prismadak past. De op-en neerwaartse shift gaat tot ± 11,5 mm, de tilt/kanteling tot ± 8,5° en dat is genoeg voor een scherptevlak horizontaal bij verticale camerapositie.
Werking en kwaliteit
Het objectief is degelijk en weerbestendig uitgevoerd. De draaiknoppen voor het tilten zijn groot en goed voelbaar maar het shift-vastzetknopje is wel erg klein. Alles loopt heel soepel en het meegeleverde zonne-kapje voldoet goed. Toch is er met de zon in beeld kans op nevenbeelden in vrij heldere kleuren. Vertekening is verwaarloosbaar laag en de vignettering op volle lensopening is bijna over het hele beeld verdeeld: je zou een halve stop kunnen overbelichten op F3.5. De mooiste diafragma’s zijn F8 en F11; dan zijn ook de hoeken bijgetrokken wanneer we sterk kantelen of schuiven. Lightroom, Photoshop en Camera Raw hebben geen lensprofielen voor dit objectief en dat zou ook onmogelijk zijn, gelet op alle combinaties van verstellingen én diafragma-openingen. Lichte fouten zoals de vignettering en de minimale tonvormige vertekening moeten dus handmatig worden gecorrigeerd.
Conclusie
Een sterk aspect van de Canon TS-E 17 en 24mm is de identieke opbouw. Daardoor grijp je bij gebruik van deze twee lenzen niet snel mis en het drukt de productiekosten, dat zich doorzet in gunstige verkoop-prijzen. De kwaliteit van dit duo is uitstekend, lenscorrecties zoals het egaliseren van de lichte vignettering zijn softwarematig niet voorhanden, maar zijn manueel goed te doen. De PC-Nikkor 19mm F4E ED is heel prijzig, maar een juweel in bediening en beeldkwaliteit. De tien jaren oudere PC-E 24mm F3.5 is aan een grondige herziening toe. Zeker geen slecht presterend objectief afgezien van de gevoeligheid voor zon-neven-beelden, maar de één-assige uitvoering levert teveel beperkingen.
Waarom is de Nikkor TC 1: 3,5 – 35 mm niet bij deze test in beeld gebracht ?